W Bazylice Mariackiej w Kołobrzegu znajduje się wiele dzieł związanych np. z Objawieniem Pańskim czy chrztem Chrystusa, które opisywałem w ostatnich latach dość szczegółowo, chcąc przybliżyć czytelnikom historię dzieł sztuki tego wyjątkowego kościoła na mapie sakralnej Pomorza Zachodniego. W okresie Bożego Narodzenia w pewien szczególny sposób popularna jest postać Świętego Mikołaja, dostarczyciela prezentów. Tymczasem w tradycji kościelnej, a przede wszystkim w lokalnej kulturze, święty Mikołaj pełnił różne funkcje i czczono go w szczególny sposób, zwłaszcza w Kołobrzegu, gdzie od czasów lokacji istniał kościół św. Mikołaja, a ulica Mikołajska istniała do 1945 roku, ba, nawet już po nastaniu okresu polskiej administracji (przeczytaj).

Przełom XV i XVI wieku to okres wzmożonej fundacji dzieł sztuki do kościoła Mariackiego w mieście nad Parsętą. Szczytową formą patronatu patrycjuszy nad różnymi zakątkami kołobrzeskiej świątyni było powstanie w 1523 roku Korony Schlieffenów. Słusznie zauważa Paulus Hinz, ostatni pastor przedwojennej parafii przy kolegiacie i z wykształcenia historyk sztuki, że aby mogły powstawać takie dzieła sztuki Kołobrzeg musiał mieć odpowiednie zaplecze w postaci pracowni i pracujących w nich rzemieślników, potrafiących tworzyć takie dzieła. Wtóruje mu Zofia Krzymuska-Fafius, wskazując, że Kołobrzeg w okresie późnego gotyku musiał być najpoważniejszym zapleczem artystyczno-twórczym na Pomorzu Zachodnim, zaraz po Szczecinie. Dodajmy: musiało to być zaplecze na odpowiednio wysokim poziomie, które produkowało nie tylko na lokalny rynek.

Pozostaje kwestia samego świętego, jakim był Mikołaj z Miry, znany także jako Mikołaj z Bari, biskup, który żył według istniejącej hagiografii na przełomie III i IV wieku. Według tradycji zmarł 6 grudnia pomiędzy 345 a 352 rokiem. Problem Mikołaja polega na tym, że trudno znaleźć poświadczenie historyczne istnienia takiej postaci. Jeśli idzie o dylematy związane z istnieniem świętego Mikołaja, odsyłam czytelników do obszernej literatury fachowej i popularnej w tym zakresie (np. "Złota Legenda" Jacoba de Voragine), gdyż w IX wieku Mikołaj był już ważnym świętym kościoła wschodniego i zachodniego. Podczas Soboru Watykańskiego II powołano specjalną komisję, która zakwestionowała historyczność świętego, ale wywołało to burzę, zwłaszcza w prawosławiu. Ostatecznie papież Paweł VI nie zlikwidował kultu tego świętego, ale sprowadził go w kalendarzu liturgicznym do wspomnienia dowolnego.

Święty Mikołaj to biskup, uznany za bezkrwawego męczennika, cudotwórcę, patrona podróżnych, żeglarzy i ludzi morza. W kolejnych wiekach postać ta urosła do rangi świętego "od wszystkiego", a jego ranga była niezwykle wysoka. Nic dziwnego, że także w Kołobrzegu, wkrótce po lokacji miasta, wybudowano kościół pod wezwaniem tego świętego. Patrocinium św. Mikołaja było w Europie tak popularne, że do końca średniowiecza przekroczyło tylko na zachodzie 2 tysiące obiektów. W Kołobrzegu jednak, już w ósmej dekadzie XIII wieku kościół św. Mikołaja był poza miastem, a w dostępnych źródłach nie ma informacji o żadnych fundacjach dotyczących świętego Mikołaja. To dziwne o tyle, że, jak to już było wspomniane, święty ten był niezwykle popularny. Zapewne takie dzieła mogły być, tylko nie przetrwały one do naszych czasów, co więcej, nie zachowały się żadne wzmianki.

Z jedynym dziełem ze świętym Mikołajem mamy do czynienia pod koniec XV wieku. Wówczas powstaje ołtarz w formie tryptyku, ze świętymi: Anną Samotrzecią i Mikołajem w scenie głównej. Jest to dzieło niezwykle wyjątkowe, a patrząc na nie pierwszy raz do głosu dochodzi pytanie: ale co ma wspólnego święta Anna, matka Maryi i babcia Jezusa ze świętym Mikołajem? Odpowiedź jest nieco szokująco oczywista: nie ma nic wspólnego. Uprzedzę drugie pytanie o to, dlaczego więc fundowano takie dzieła. Z odpowiedzią przychodzi dla nas pastor Hinz: „Każdy chciał modlić się do swojego patrona, o ile to możliwe, przed własnym ołtarzem”. Jeśli więc kogoś było na to stać, mógł opłacić taką fundację. W historiografii kościoła Mariackiego przyjmuje się, że można wiązać fundację tryptyku z fundacją kaplicy Badów na południe od kościoła (późniejsza kaplica Damitzów), co miało mieć miejsce w 1496 roku w dzień św. Mikołaja. Właśnie dlatego fundację tego dzieła wiąże się z tą postacią i datą. Hinz uważał ten tryptyk za najcenniejszy ze wszystkich zachowanych w kolegiacie. Na początku można przyjąć, że jest to w jakiś sposób kwestia gustu, jednakże po bliższym przyjrzeniu się kompozycji, wykonaniu, a także bogactwu przedstawienia, można po części z ostatnim pastorem kolegiaty się zgodzić. W scenie głównej przedstawiono aż czworo świętych. Pierwsza trójka to święta Anna, Maryja i Jezus z lewej strony, z prawej święty Mikołaj, biskup i cudotwórca, w geście błogosławieństwa, z pastorałem w dłoni. Wszystkie postaci w strojach z epoki, tylko Jezus, jako dzieciątko, przedstawiony został nagi na rączkach babci. Święci mają nimby, a Maryja koronę na głowę. W skrzydłach bocznych w dwóch poziomach znajdują się figurki świętych. Na szczególną uwagę zasługuje św. Piotr z kluczami w dłoni, św. Paweł z mieczem, św. Ambroży z ulem, a także św. Jerzy pokonujący smoka. Całość bogato złocona i polichromowana, z lewej strony kolorem turkusowym, z prawej czerwonym, a pośrodku czterema odcinkami tych dwóch kolorów naprzemiennie. Rewers, powstający w momencie zamykania skrzydeł, ukazuje dwa malowidła: z lewej św. Annę w zielonej szacie, z Jezusem i Maryją na ręce (Maryja ma tu nimb, nie ma korony), z prawej św. Mikołaja w czerwonym ornacie. Obie postaci udzielają błogosławieństwa. Święty Mikołaj został przedstawiony z niezwykle dużym pastorałem.

Tryptyk ten przetrwał do XX wieku, ale z dużymi ubytkami, brakowało figurek, polichromii, był zaatakowany przez drewnojady. W 1906 roku poddano go konserwacji. Tak obiekt dotrwał do II wojny światowej. Przed walkami o Kołobrzeg zabytek został wywieziony do kościoła w Dygowie. Do Kołobrzegu powrócił w 1961 roku. Został poddany restauracji, a następnie umieszczono go w ołtarzu w prezbiterium, łącząc go z predellą z tryptyku z pokłonem magów. Po zakończeniu odbudowy bazyliki zawieszony został w korpusie nawowym na wschodniej ścianie prezbiterium. W 2010 roku przeszedł gruntowną konserwację, odzyskał oryginalną kolorystkę, uzupełniono ubytki snycerki, warstwy polichromii oraz złocenia. Oryginalna predella do tego ołtarza trafiła najpierw do powstającego muzeum w Białogardzie, a potem do Szczecina. Obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Szczecinie. Przedstawia czternastu świętych wspomożycieli. W centrum, widoczna jest Madonna z Dzieciątkiem, otoczona przez świętych w strojach z epoki.

Zwiedzając świątecznie bazylikę, zwłaszcza udając się w kierunku żłobka, po lewej stronie zobaczymy tryptyk. Warto zwrócić na niego uwagę. Tam znajduje się jedyny w bazylice święty Mikołaj.

Robert Dziemba
Podziękowania dla ks. Andrzeja Pawłowskiego, proboszcza Parafii Mariackiej, a także pana Krzysztofa, za zgodę i pomoc przy wykonaniu badań bezpośrednio przy zabytku